فهرست مندرجات
- شپش چیست؟
- انسان ها چگونه به شپش مبتلا می شوند؟
- چرخه زندگی شپش ها
- محل زندگی شپش
- تشخیص افتراقی
- راه های انتقال
- درمان دارویی
- نکات مهم پاکسازی محیط آلوده
- راه های پیشگیری
- نکات مهم برای بررسی موی سر دانش آموزان
- نکات قابل توجه برای آموزگاران
- توصیه های بهداشتی مهم برای مبارزه با آلودگی به شپش
- خدماتی که در مراکز خدمات جامع سلامت ارائه می شوند
- پیام های آموزشی
- رسانه های آموزشی
شپش چیست؟
شپش حشره اي کوچک، بدون بال، خون خوار و انگل خارجي بدن انسان محسوب مي‌شود و مي‌تواند سر، بدن و عانه را آلوده كند. بدن شپش از سطح شکمي و پشتي فشرده شده است و به همين خاطر به راحتي در لابلاي موهاي سر انسان حرکت مي کند. شپش از خون انسان تغذيه مي کند. بزاق شپش حاوي مواد ضد انعقادي است که از لخته شدن خون جلوگيري کرده و خارش شديدي را موجب مي شود و دراثر خارش ممکن است خراش هایی در پوست آن ناحیه بوجود آید. از محل این خراش ها، میکروب ها می توانند وارد پوست شوند و عفونت ها ي پوستی به وجود آورند. شپش انسان تنـها در روي بدن انسان قادر به ادامه حیات می باشد. شپش حدود 30 روز زندگي مي کند و رنگ آن بين خاکستري تا قرمز متغير است. شپش به دنبال تماس هاي نزديک بين فردي يا هنگامي که افراد خانواده در فصول سرد و براي تامين گرما لباس بيشتري مي پوشند شايع مي باشد. شپش محدود به جامعه يا طبقه خاصي نيست و تمامي طبقات را مبتلا مي کند. دخترها بيشتر از پسر ها به شپش مبتلا مي شوند که علت آن بلندي موهاي سر و يا استفاده از روسري و مقنعه مشترك و .. مي باشد.
انسان ها چگونه به شپش مبتلا می شوند؟
افراد انساني با هر زمينه اقتصادي و اجتماعي در معرض خطر ابتلا به شپش قرار دارند.
انتقال شپش از یک فرد به فرد دیگر مى تواند از طریق تماس مستقیم از فرد آلوده به فرد سالم یا به صورت غيرمستقم از راه استفاده از وسائلي نظيرمقنعه، حوله، شانه، برس سر، کلاه، روسري، متکا و لباس هاي خواب و ....که به طور مشترک مورد استفاده قرار بگيرند و يا اين که در يک جا به روي هم قرار داده شوند صورت پذيرد.
شپش سر اغلب با چسبيدن به قاعده مو خود را از چشم شما مخفي مي کند ضمن آن که از نور و گرما هم گريزان بوده ، غالبا دور از تاج سر قرار مي گيرد لذا بيشتر مشاهده رشک هاي چسبيده به سر است که شک به بيماري را بر مي انگيزد.
چرخه زندگی شپش ها
شپش ها داراي دگرديسي ناقص هستند و داراي سه مرحله تخم، نمف، و بالغ می باشند. موجودي که از تخم خارج مي گردد نمف نام دارد و شبيه شپش بالغ ولي کوچکتر است. نمف خونخواري کرده و بعد از پوست اندازي به نمف مرحله 2 تبديل و سپس خونخواري کرده و پس از پوست اندازي به نمف مرحله 3 و اين نمف بعد از خونخواري و پوست اندازي به شپش بالغ تبدبل مي گردد.
تکامل از تخم تا بالغ حدود دو هفته طول مي کشد. تخم شپش رشک نام دارد و بيضي شکل و سفيد رنگ و به اندازه ته سنجاق مي باشد و بر حسب نوع به مو و درز لباس ها مي چسبد. شکل تخم در شپش ها مشخص است و اين حشرات تخم خود را به قاعده موها با يک ماده سيماني مي چسباند و در شرايط حرارت محيطي مناسب ظرف يک هفته باز مي شوند. تخم داراي کلاهک است وقتي کلاهک افتاد و پوسته چسبيده باشد ديگرجنيني ندارد و خطري محسوب نمي گردد.
محل زندگی شپش
شپش سر
معمولي ترين نوع شپش درانسان شپش سر است که فقط در موهاي سر زندگي مي کند و اغلب در کودکان يافت مي شود و بيشتر در نواحي پشت گوش و پشت سر ديده مي شود. تقريبا هر 4 ساعت يک بار با خونخواري تغذيه مي کند. پاي شپش به گونه اي است که بتواند به مو چنگ بزند اما توان پرش ندارد و به همين علت شانه زدن موجب شکسته شدن پا و مرگ جانور خواهد شد. اندازه شپش سر 1 تا 2 ميلي متر است و با چشم غير مسلح هم قابل مشاهده است. شپش ماده بالغ طي عمر حدود يک ماهه خود روزانه 4 تا 6 عدد تخم مي گذارد. اين تخم ها در نزديکي پوست سر که دما و رطوبت مناسب است به موها مي چسبند و پس از يک هفته نوزاد ها از تخم خارج شده و پس از سه مرحله پوست اندازي بالغ مي شوند. خارش مداوم پشت سر و گردن ناشي از واکنش هاي حساسيتي پوست بدن فرد آلوده نسبت به بزاق شپش سر انسان است که در حين خونخواري از بدن انسان به پوست تزريق مي شود. در بيشتر موارد آلودگي به شپش سر انسان بدون علامت است و آلودگي را والدين، مربيان بهداشت و يا ساير افراد تشخيص مي دهند.
بايد توجه داشت که عفونت جديد هميشه سبب خارش سر نمي شود. شپش سر ممکن است انسان را در هر سن و يا هر دو جنس آلوده کند، اما تاثير آن روي وضعيت تحصيلي و حالت هاي عاطفي دانش آموزان بارزتر است. وجود غدد لنفاوي متورم و دردناک در نواحي پس سر و پشت گوش يکي از علائم مهم آلودگي به شپش سر انسان است.
شپش بدن
شپش بدن معمولا در روي پرز لباس ها به ويژه لباس هاي زير که با بدن در تماس مستقيم است يافت مي شود اين شپش ها فقط براي خونخواري خود را به موهاي بدن مي چسبانند و خونخواري مي نمايند. شپش بدن تخم هاي خود را به الياف نازک لباس مي چسباند. شکل شپش سر و شپش بدن انسان مشابه است. اندازه شپش بدن انسان نسبت به شپش سر انسان بزرگ تر و حدود3 ميلي متر است.
بيشتر در حاشيه درزهاي داخلي و چين هاي لباس به سرمي برد. مقاومت شپش بدن در خارج از بدن انسان کم و نسبت به تغيير درجه حرارت خيلي حساس است و اشخاص تب دار را ترک مي کند.
در حرارت 52 درجه سانتي گراد در مدت چند دقيقه مي ميرد. شپش بـدن توانايي انتقال بعضي از بيماري ها مثل تب راجعه، تيفوس و تب خندق را دارد. خارش شديد و ضخيم شدن پوست بدن از نشانه هاي اختصاصي به شپش بدن انسان هستند.
شپش عانه یا زهار
شپشک عانه که شپشک زهار و شپشک خرچنگي نيز ناميده مي شود به رنگ سفيد خاکستري است.
آنها اغلب روي موهاي ناحيه زهار يافت مي شوند و در پايه موهاي اين ناحيه تخم مي گذارند که در آلودگي هاي شديد به نواحي پرموي ديگر بدن مثل قفسه سينه، زير بغل، ران، ابرو، مژه و ريش و سبيل منتشر مي شوند. شپشک عانه بيماري خاصي را منتقل نمي کند. خارش غير قابل تحمل در ناحيه عانه و وجود لکه هاي آبي رنگ از نشانه هاي اختصاصي الودگي به شپشک عانه است.
تشخیص افتراقی
گاهي ممکن است پوسته هاي سفيد و ريز شوره مانند با تخم شپش اشتباه شوند. آنچه مهم است آن است که رشک را از شوره سر و سایر حالات مشابه افتراق دهیم، شوره سر در واقع پوست مرده است که به راحتی از مو جدا می شود. گاهی اوقات بقایای اسپری های مو هم ممکن است با رشک اشتباه شوند، اما توجه به چند نکته ما را در تشخیص رشک کمک می کند: رشک ها همیشه یک شکل و تخم مرغی شکل بوده، به مو در نزدیکی پوست سر چسبیده اند و عمدتا در گیجگاه ها، بالای گوش ها و پشت گردن دیده می شوند و برای جدا کردن آن ها از مو استفاده از ناخن ها ضروری بوده، به راحتی جدا نمی شوند. به هر حال برای پیدا کردن تخم شپش می بایست با حوصله تمام از یک گیجگاه به طرف مقابل، منطقه به منطقه مو را گشت و بهتر است این کار زیر نور مناسب انجام شده و البته استفاده از یک ذره بین هم می تواند کمک کننده باشد. ضمنا این دقت را هم باید معطوف داشت که نزدیکی زیاد سر به فرد مورد معاینه، می تواند باعث منتقل شدن شپش به سر فرد معاینه کننده شود.
بازگشت به بالای صفحهراه های انتقال
انتقال شپش از دو راه مستقیم و غیر مستقیم صورت می گیرد.
راه مستقیم
در این روش شپش با حرکت از بدن یک فرد به فرد دیگر منتقل می شود.
راه غیر مستقیم
در روش غیر مستقیم شپش از طریق وسایل شخصی مثل: شانه، برس، کلاه، روسری و مقنعه، لباس ها ، وسایل خواب، وسایل حمام و سلمانی و هم چنین از طریق پشتی صندلی ها و رختکن حمام ها و استخرهای عمومی و رخت آویز های مدارس به دیگران انتقال می یابد.
در مدارس به خصوص در هنگام ورزش و یا در فصل زمستان اگر لباس های دانش آموزان روی هم گذاشته شود شپش به راحتی از لباس های فرد آلوده به لباس دیگران منتقل می شود.
تـخـت خـواب مسافرخانه ها، سربازخانه ها و خوابگاه ها در صورت عدم رعایت اصول بهداشت فردی و جمعی، صندلی اتوبوس ها و سایر وسایل نقلیه عمومی آلوده هم در انتقال آلودگی به عموم مردم موثر می باشند.
درمان دارویی
درمان با نظر پزشک انجام مي شود. نحوه درمان داروئي آلودگي به شپش پيش از هر چيز به نوع شپش و محل استقرار آن بستگي دارد، پرمترين و دايميتيكون داروهاي مورد استفاده در درمان مي باشند، داروي انتخابي درمان آلودگي به شپش پرمترين است که به شکل شامپو، محلول شتشوي سر، پودر، لوسيون و کرم توليد شده است. دو دوره درمان به فاصله 8 تا 10 روز لازم است. اگر چه با درمان نخست، شپش هاي سر و اکثر تخم هاي ان از بين مي روند اما از آنجا که امکان خروج آن ها از تخم تا 8 روز بعد هم وجود دارد بنابر اين بهتر است به فاصله 8 تا 10 روز درمان مجدد انجام شود تا پيش از بلوغ شپش هاي جديد و توانايي حرکت از بين بروند. شامپوی پرمترين عارضه اي ندارد و استفاده از آن در حد مناسب و طبق توصيه هاي پزشک مهم است. اين شامپو بايد به خوبي به تمام موها ماليده شود زيرا شپش سر انسان کشته نمي شود مگر اينکه در تماس مستقيم با دارو قرار گيرد. در آلوگي به شپش بدن انسان، گندزدائي لباس ها مهم تر از درمان داروئي است. در درمان اين آلودگي نيز از لوسيون و ترکيبات پرمترين استفاده مي شود. لوسيون بايد روي پوست و قسمت هاي مودار بدن ماليده شود. لباس هاي فرد آلوده بايد با آب داغ شسته شوند. توصيه مي شود لباس ها پس از خشک شدن اتو شوند. همچنين لازم است محيط منزل به دقت جارو شود تا شپش هاي احتمالا سرگردان در محيط از محوطه خارج گردند براي جدا کردن شپش ها از پوست و موي عانه از شامپو، لوسيون و کرم استفاده گردد و شتشوي کامل انجام شود. در آلودگي منتشره عانه به ساير قسمت هاي بدن نظير موهاي زير بغل، سينه و اطراف ناف به استثناي ابرو و پلک، از شامپو، لوسيون و کرم پرمترين استفاده شود.
نکات مهم پاکسازي محيط آلوده
- جوشاندن 30دقيقه اي لباس آلوده، حوله، ملحفه و ... در آب
- پاک کردن فرش ها، موکت ها و روکش ماشين با جارو برقي
- تميز کردن عروسک يا اسباب بازي ها، به ويژه آنهايي که کودک هنگام خواب در بغل خود مي خواباند
- قرار دادن اجسام غير قابل شتشو به مدت دو هفته در کيسه پلاستيکي با دربسته
- شستن شانه سر، برس گل سر و ساير اشيا با آب داغ
- اتو کردن لباس ها به خصوص درز لباس ها
- شستشوي منظم يا پودر پاشي وسايل خواب و ساير وسايل غير قابل شستشو يا وسايلي که شستشوي آن ها دشوار است
راه های پیشگیری
- آموزش جامعه در باره شستشوي لباس ها و ملحفه ها در آب جوش به مدت 10 تا 20 دقيقه و يا استفاده از ماشين لباسشويي و خشک کن و اتو کردن درزهاي لباس
- تميز کردن همه روزه برس و شانه
- شتشوي منظم لباس ها، روسري مقنعه، کلاه و...
- استفاده نکردن از وسائل شخصي ديگران از جمله شانه، برس کلاه، شال گردن و ....
- آموزش چگونگي کنترل روزانه موي سر و بازديد بدن (در صورت لزوم) دانش آموزان در مدرسه ها و ورزشگاه ها
- گزارش موارد آلوده مشاهده شده به نزديک ترين مرکز بهداشتي درماني و خانه بهداشت
نکات مهم برای بررسی موی سر دانش آموزان
- آموزگاران بلافاصله پس از مشخص شدن اولين مورد شپش سر انسان، بايد تمام دانش آموزان همان کلاس را بررسي نمايند.
- اعضاي خانواده دانش آموزان آلوده را نيز بايد بلافاصله بررسي نمايند.
- موارد جديد را فورا درمان نمايند.
- به محض تشخيص آلودگي دانش اموزان بيش از سه کلاس در يک مدرسه مربيان بايد دانش آموزان تمام کلاس هاي مدرسه را بررسي و غربالگري کنند. آموزگاران بايد موهاي سر ساير اعضاي خانواده و ديگر افراد در تماس نزديک با دانش آموزان آلوده را 8 تا 10 روز پس از کشف موارد جديد آلودگي به شپش، روزانه بررسي نمايند همچنين اين افراد به رعايت کامل بهداشت فردي ملزم گردند.
نکات قابل توجه برای آموزگاران
- در زمان اردوهاي دانش آموزان، همراه داشتن لوازم شخصي از جمله ملحفه، حوله، و وسايل شنا و .... را به دانش آموزان توصيه نمايند.
- به منظور رعايت بهداشت فردي و جلوگيري ار انتقال بيماري هاي واگير از قبيل شپش و ... در مدرسه، کمد هاي کوچک جهت قرار دادن لباس هاي زمستاني مانند پالتو، ژاکت و لباس هاي ورزشي در حين ورزش تعبيه شود.
- به منظور جلوگيري از انتقال شپش در بين دانش آموزان در هنگام شنا، معلمان آموزش هاي لازم در خصوص استفاده از وسايل شخصي از قبيل حوله، کلاه و ... را به آنان ارائه نمايند.
- توصيه مي گردد در مدارس دخترانه به منظور تسهيل در تشخيص وجود شپش يـا رشـک تـوسط آموزگار مربوطه، دانش آموزان، مقنعه هاي خود را در کلاس بردارند (هر دانش آموز مقنعه خود را در پاکت جداگانه قرار دهد).
- پـيـشنهاد مـي گـردد لـبـاس هاي زمستاني دانش آموزان از قبيل پــالــتــو، ژاکـت، و .... توسط کـاورهـاي نايلوني و محکم پوشانده شـده و بـا نـصـب بـرچـسب در رخـتـکـن هـاي مدارس قرار داده شود.
- آموزش هاي لازم به دانش آموزان در خصوص استفاده از مقنعه و چادر نماز شخصي در هنگام خواندن نماز در مدرسه توسط معلمان داده شود.
- معلمان دقت لازم به دانش آموزان در حين بررسي تکاليف درسي و يـا مـوقـعـي کـه در کـنـار دانش آمورزان هستند به آن ها داده باشند.
- مـعـلمان نسبت به معاينه دانش آموزان بعد از تعطيلات طولاني اقدام کنند بـه ويـژه دانش آموزاني کـه بـه طـور دائم خارش سر دارند.
- ضمن رعايت حريم هاي شخصي و رواني دانش آموزان بررسي و آموزش را به دانش آموزان مبتلا يا درمعرض ابتلا اعلام نمايند.
آگاهي والدين و آموزگاران در پيشگيري از آلودگي به شپش بسيار کمک مي کند. در اين راستا عوامل مختلفي از جمله سطح تحصيلات و مـهـارت هـاي ارتـبـاطـي والدين و آموزگاران تاثير بـه سزايي دارد. بـه ايـن تـرتيب آمـوزگـاران بـايـد نکته هاي مـربـوط بـه چـگونـگي پـيـشگـيـري از آلـودگـي بـه شـپـش سـر انـسـان را بـه آمـوزگـاران، کارکنان مدرسه ها و .... آموزش دهند.
توصيه هاي بهداشتي مهم براي مبارزه با آلودگي به شپش
- براي مبارزه با شپش بايستي به طور کامل ساختمان جسماني، رفتار ها و خصلت هاي آن را شناخت و آن را به جامعه آموزش داد.
- رعايت بهداشت فردي مهم ترين تاثير در پيشگيري از آلودگي به شپش را دارد.
- استحمام مرتب و منظم، شانه کردن موهاي سر در روز به دفعات مختلف، تميز کردن و شتشوي منظم برس و شانه و لباس ها، روسري و کلاه و ديگر وسايل شخصي از اصول مهم پيشگيري از شپش سر مي باشد.
- در شرايط گسترش آلودگي به شپش تن آموزش به مردم در مورد شستشوي لبا س و ملحفه در آب جوش به مدت 30 دقيقه و يا استفاده از ماشين لباس شويي و خشک کن و اتو کردن منظم لباس به ويژه درزهاي آن براي از بين بردن شپش و رشک مهم مي باشد.