سلامت عبارتست از برخورداری از آسایش کامل جسمی ، روانی و اجتماعی، معنوی و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو. باید توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارند. چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد، مشکلات روانی بر جسم او و نیز هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می گذارند. لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامتی فردی، جسمی و روانی و معنوی و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد. در دوران سالمندی سيستم‌هاي مختلف بدن با افزایش سن دچار تغییرات شده و در بسیاری از موارد تحليل رفته و عملاً توانایي‌هاي آنها كاهش مي‌يابد و فرد سالمند را نسبت به جوان تر‌ها، مستعد ابتلا به انواع بیماری‌ها و عوارض آنها و کاهش کیفیت زندگی می کند. بر اساس نتایج حاصل از مطالعات انجام شده، شیوع ابتلا به بیماری‌هایی نظیر فشار خون، دیابت، بیماری‌های قلبی عروقی، سرطان‌ها، آرتریت، با افزایش سن افزایش می‌یابد. بنابراین به بحث سلامت سالمندی باید به عنوان یکی از مهمترین اولویت‌ها در برنامه‌های سلامتی و بهداشتی کشور پرداخته شود و مورد توجه مدیران، سیاستگذاران، محققین و متخصصین قرار گیرد. در میان عوامل تعیین کننده سلامت، رفتارهای خودمراقبتی ارتقا دهنده سلامت به عنوان اساسی ترین راه پیشگیری از ابتلا به بیماریها به ویژه بیماری های مزمن شناخته شده است.

در واقـع خود مراقبتی، اقدام ها و فعالیتهای آگاهانه، آموخته شده و هدفداری است که به منظور حفظ حیات، تأمین و ارتقای سلامت انجام می شود. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، خود مراقبتی، توانایی افراد ، خانواده ها و جوامع برای ارتقاء سلامت ، پیشگیری از بیماری ، حفظ سلامتی و مقابله با بیماری و معلولیت با یا بدون حمایت ارائه دهنده خدمات بهداشتی است.

 خودمراقبتی جسمی نیازمند زیست سالم و توجه به محیط پیرامونی اسـت.

عوامل موثر بر سلامت جسمی

سلامت جسمانی تحت تأثیر طیف وسیعی از عوامل قرار دارد که در کنار هم تعیین کننده کیفیت زندگی و طول عمر هستند. چند عامل مهم موثر بر سلامت جسمی  شامل عوامل ژنتیکی و بیولوژیکی، عوامل محیطی، عوامل اجتماعی و اقتصادی، عادات و سبک زندگی و... می باشد. جهت پیشگیری و مراقبت از بیماریها در تمامی دورانهای زندگی، اتخاذ سبک زندگی سالم و غربالگری های پزشکی منظم بسیار اهمیت دارد.

سبک زندگی سالم شامل:

 الف: تغذیه و رژیم غذایی: این عامل یکی از اساسی ترین ستون های سلامت جسمی است. تغذیه صحیح در سالمندان از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، زیرا به حفظ سلامت، استقلال، پیشگیری از بیماری‌ها و بهبود کیفیت زندگی آنان کمک می‌کند. با افزایش سن، نیازهای بدن تغییر می‌کند و توجه به رژیم غذایی باید بیشتر شود.

 تعادل و تنوع: مصرف متعادل از همه گروه های غذایی اصلی شامل کربوهیدراتها ، پروتئینها (گیاهی و حیوانی)، چربیهای سالم ، ویتامین ها و مواد معدنی و مصرف میوه و سبزیجات، نوشیدن 6 تا 8 لیوان مایعات در طی روز

ب: فعالیت بدنی و ورزش زیر نظر پزشک

ج: خواب و استراحت به موقع و کافی

د: سلامت روان و مدیریت استرس

ه: سلامت محیط زندگی

سخن پایانی: جامعه ای فعال و مولد است که همه گروه های سنی و سالمندان در آن سالم و فعال باشند، سالمندانی که از نظر کلیه ابعاد سلامت ( سلامت جسمی، شناختی، روانی ، اجتماعی و معنوی) سالم بوده و فعال باقی بمانند. سالمندان سالم و فعال و پویا سرمایه اجتماعی بزرگی به شمار می آیند، می تواند خانواده و بستگان خود را مورد حمایت قرار دهند، مولد باشند، دیرتر وابستگی به مراقبت را تجربه می کنند، در جامعه مشارکت فعال اجتماعی دارند و می توانند به لحاظ خرد و فرزانگی که حاصل یک عمر تجربه اندوخته شده است، در جامعه منشا اثر باشند.

در نهایت، ایجاد جامعه‌ای که سالمندان در آن احترام و منزلت داشته باشند، نه تنها به خود سالمندان بلکه به کل جامعه سود می‌رساند. جامعه‌ای که به سالمندان خود احترام می‌گذارد، جامعه‌ای است که به فرهنگ و تجربیات گذشته خود احترام می‌گذارد و به آینده‌اش با نگاه مثبت می‌نگرد.

سلامت عبارتست از برخورداری از آسایش کامل جسمی ، روانی و اجتماعی، معنوی و نه فقط نداشتن بیماری و نقص عضو. با توجه به تعریف سلامتی متوجه می شویم که سلامتی یک مسئله چند بعدی است. باید توجه داشت که ابعاد مختلف سلامتی و یا بیماری بر یکدیگر اثر کرده و تحت تاثیر یکدیگر قرار دارند . چنانچه مشکلات جسمی بر روان فرد مشکلات روانی بر جسم او و نیز هر دوی آنها بر جامعه و اختلالات موجود در جامعه بر هر دو بعد دیگر سلامتی اثر می گذارند لذا اقدامات انجام شده برای ارتقای سلامتی باید به تمام جوانب سلامتی فردی ،جسمی و روانی و معنوی و سلامت کلی جامعه توجه داشته باشد. سلامت روان در سالمندی نه تنها یک مسئله فردی، بلکه یک موضوع مهم بهداشت عمومی است که نیاز به توجه ویژه از سوی خانواده، جامعه و سیستم مراقبتهای سلامت دارد.

دوران سالمندی، فصل زیبایی از زندگی است که مانند هر فصل دیگری، نیازمند مراقبت و توجه ویژه، به‌ویژه در حوزه سلامت روان است. سلامت روان در سالمندی به معنی داشتن احساس رضایت از زندگی، توانایی لذت بردن از روابط اجتماعی، سازگاری با تغییرات و داشتن حس هدفمندی است.

سلامت روان در دوران سالمندی از اهمیت ویژه ای برخوردار است و تأثیر مستقیمی بر کیفیت زندگی سالمندان دارد. موارد ذیل اهمیت سلامت روان در سالمندی را بیشتر نمایان می سازد:

1. افزایش طول عمر: با افزایش امید به زندگی، حفظ سلامت روان برای سالهای بیشتری ضروری است.

۲. تغییرات زندگی: بازنشستگی، از دست دادن عزیزان، و کاهش استقلال فیزیکی میتوانند چالشهای روانی برای سالمندان ایجاد کنند.

3. تعامل با سلامت جسمی: سلامت روان و سلامت جسمی تاثیر متقابل بر همدیگر دارند.

چالش‌های اصلی سلامت روان در سالمندان

1. احساس تنهایی و انزوا: بازنشستگی، فوت دوستان و همسالان، دور شدن فرزندان و کوچکتر شدن دایره اجتماعی می‌تواند منجر به احساس تنهایی عمیق در سالمندان شود.
2. از دست دادن استقلال: کاهش توانایی‌های جسمی ممکن است احساس وابستگی به دیگران را ایجاد کند که می‌تواند برای عزت نفس سالمند آسیب‌زا باشد.
3. سوگ پی در پی: از دست دادن همسر، اعضای خانواده و دوستان، فشار روانی زیادی به سالمند وارد می‌کند.
4. بیماری‌های مزمن و درد: زندگی با دردهای مزمن یا بیماری‌هایی مانند دیابت و فشار خون می‌تواند بر حال روانی فرد تاثیر بسزایی بگذارد.
5. ترس و نگرانی: ترس از زمین خوردن، ترس از بیماری‌های جدی مانند زوال عقل و نگرانی‌های مالی از جمله موارد شایع هستند.

اقدامات موثر در ارتقا سلامت روان :

خودمراقبتی روانی در سالمندان

در واقـع خود مراقبتی، اقدامها و فعالیتهای آگاهانه، آموخته شده و هدفداری است که به منظور حفظ حیات، تأمین و ارتقای سلامت انجام می شود. بر اساس تعریف سازمان جهانی بهداشت، خود مراقبتی، توانایی افراد ، خانواده ها و جوامع برای ارتقاء سلامت ، پیشگیری از بیماری ، حفظ سلامتی و مقابله با بیماری و معلولیت با یا بدون حمایت ارائه دهنده خدمات بهداشتی است.

نیازهای عاطفی و روانی در برگیرنده احساسی است که فرد نسبت به خود و توانایی هایش برای مدیریت احساسات و مقابله با مشکلات دارد. سلامت عاطفی، بیانگر توانایی بـرای برقراری ارتباط با هیجانها، احساسات و حواس و نیز بازتاب شناخت برای تنظیم اهــداف بـر اســاس توانایی فــردی است.

با داشتن سلامت روانی و عاطفی، شامل وجود احساس رضایت، اعتماد به نفس کافی، اعتماد و صمیمیت در دوره سالمندی می توان به سلامتی و طول عمر بیشتری دست یافت و از ابتلا به انواع بیماریهای روانی پیشگیری کرد.

خواندن قرآن و دعا، تبادل تجربیات با همسالان، استفاده از روشهای مختلف مانند آرام سازی عضلانی، گوش دادن به موسیقی آرام بخش، اقدام به تفکر مثبت، بروز  هیجانات  واحساسات منطقی، صله رحم، مراجعه به روانشناس یا روانپزشک در صورت بروز مشکل روحی و روانی در پیشگیری از مشکلات سلامت روان موثر می باشد.

خودمراقبتی اجتماعی در سالمندان

نیازهای اجتماعی شامل نیاز به تعلق، عشق و محبت است. روابـط اجتماعی برای حفظ سلامت روانـی و همچنین سلامت جسمی بسیار حیاتی است. انسان موجودی اجتماعی است و داشتن فعالیت اجتماعی و حفظ روابـط بین فـردی می تواند به او کمک کند تا سلامت جسمی و روحی خوبی داشته باشد.

موارد ذیل در خودمراقبتی اجتماعی کمک کننده هستند:

معاشرت با افرادی که به انسان حس خوبی بدهد.

حفظ دوستی و تعامل اجتماعی

 خوردن وعده های غذایی تا حد امکان با خانواده و در محیطهای دوستانه

گفت وگوی دوستانه در طول روز با اعضای خانواده یا با همکاران خود

معاشرت و مراوده با افرادی که احساس خوبی ایجاد می‌کنند

عضویت در گروه‌های همسان محلی

ارتباط با افرادی که در زندگی‌ مهم هستند

فواید حفظ سلامت روان در سالمندی شامل افزایش کیفیت زندگی، کاهش خطر زوال عقل، تقویت سیستم ایمنی بدن، حفظ استقلال و خودکفایی، روابط اجتماعی بهتر سالمند می باشد.

سالمندی موهبتی است. بیاییم در هفته سالمند و در تمام روزهای سال، با احترام، توجه و عشق ورزیدن به سالمندانمان، نه تنها دین خود را به آنان ادا کنیم، بلکه باعث شویم که این فصل از زندگی‌شان، همراه با آرامش، شادی و سلامت روان باشد. سلامت روان سالمند، سلامت روان کل خانواده و در نهایت جامعه است.

بند(7) سیاستهای کلان جمعیت ابلاغی ازسوی مقام معظم رهبری(۳۰/۲/۱۳۹۳ ) فرهنگ سازی برای احترام و تکریم سالمندان و ایجاد شرایط لازم برای تأمین سلامت و نگهداری آنان در خانواده و پیش بینی ساز وکار لازم برای بهره مندی از تجارب و توانمندی های سالمندان در عرصه های مناسب"، به نقش و اهمیت خانواده برای سالمند تاکید دارند. ایشان در سیاست های کلی خانواده، نیز اتخاذ روشهای حمایتی و تشویقی مناسب برای تکریم سالمندان در خانواده و تقویت مراقبت های جسمی و روحی و عاطفی از آنان از طریق خانواده را، ابلاغ نموده اند.

بیانیه حقوق بشر در حوزه سالمندی، تأکید دارد که مراقبت مؤسسه محور تنها به عنوان یک گزینه برای سالمندان بدون خانواده و سالمندان فقیر و رها شده در نظر گرفته شود. کشورهای توسعه یافته در مرحله گذر از مراقبت رسمی مؤسسه محور به مراقبت رسمی خانواده محور و جامعه محور هستند تا سالمندان در حد امکان در خانه خود و یا در میان خانواده و خویشاوندان نگهداری شوند. در برخی دیگر از کشورها هم مراقبت و حمایت خانواده از سالمندان، به عنوان یک ارزش تلقی و در حال حاضر بخش قابل توجهی از سالمندان در میان اعضای خانواده خود زندگی می کند. روابط خانوادگی یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر حوزه های مختلف کیفیت زندگی است. عملکرد خانواده می تواند باعث ارتقاء تاب آوری فرد و افزایش کیفیت زندگی درسالمندان شود و افسردگی را کاهش دهد.

در راستای اجرای سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری، با سالمند شدن جمعیت تغییرات متعدد و جدیدی در جامعه ایجاد می شود که ضروری است جهت گیری همه سیاست ها و برنامه ها مبتنی بر کمک و حمایت از زندگی سالمند در درون خانواده و بستر جامعه باشد. این رویکرد منشأ استمرار عزت و منزلت سالمندان به هنگام گذران دوران سالمندی در درون بافت خانواده و جامعه می شود. چنین نگرشی علاوه بر انتقال دانش و تجارب سالخوردگان، موجب استحکام بنیان خانواده در جامعه و طراوت و نشاط در اجتماع است. برای اینکه تعداد بیشتری از سالمندان با جامعه در ارتباط باشند و به جای رفتن به خانه سالمندان، در جامعه و در خانه خود و در ارتباط با خانواده و جامعه زندگی کنند، نیاز جدی به زیرساخت ها  و جامعه دوستدار سالمند می باشد. ایجاد فضای لازم جهت توانمندسازی سالمندان در راستای حفظ استقلال فردی، کرامت و منزلت ایشان در خانواده و جامعه از وظایف شورای ملی سالمندان می باشد. سند ملی سالمندان در هدف توسعه وتقویت خدمات نگهداری از سالمندان، سیاست ترویج و حمایت از مدل های مراقبت در منزل از سالمندان مبتنی بر خانواده و مراقبین غیررسمی را اعلام می کند و برای حمایت از سکونت سالمند با خانواده توجه به  محیط دوستدار سالمند را خاطر نشان می سازد.

 در این سند، راهبرد توسعه کمی و کیفی خدمات درمانی سالمندان با سیاست مراقبت طولانی بر اساس جامعه و خانواده برای دستیابی به حفظ و ارتقاء سلامت جسمی، روانی،اجتماعی و معنوی سالمندان انتخاب شده است و برای دستیابی به هدف ارتقاء سرمایه اجتماعی و حمایت های اجتماعی، راهبرد توسعه و تقویت خدمات نگهداری از سالمندان را با  سیاست ترویج و حمایت از مدلهای نگهداری در منزل از سالمندان مبتنی بر خانواده و مراقبین غیر رسمی، مطرح شده است.

نقش و اثر گذاری سالمند در خانواده

در فرهنگ اسلامی وجود سالمندان و احسان به آنان به مثابه عاملی جهت نزول برکات و خیرات در زندگی و باعث رخ دادن اثرات مثبت و سازنده در زندگی اطرافیان قلمداد شده است. رسول خدا)ص( فرمودند: وجودافراد سالخورده بین شما، باعث افزایش رحمت و لطف پروردگار و گسترش نعمت های الهی بر شماست.

بین سالمند و خانواده ارتباطی بسیار عمیق و چندجانبه است که در آن سالمند نقشی کلیدی در حفظ و تقویت پیوندهای خانوادگی و انتقال تجربیات میان نسل‌ها ایفا می‌کند. سالمندان نه تنها از نظر احساسی و روانی برای خانواده‌ها اهمیت دارند، بلکه تجربه‌های زندگی آنها می‌تواند به نسل‌های جوان‌تر کمک کند تا با چالش‌ها و پیچیدگی‌های زندگی بهتر کنار بیایند. این پیوندها، به‌ویژه از جنبه فرهنگی، اجتماعی و عاطفی، بسیار حائز اهمیت هستند. در زیر به برخی از این نقش ها اشاره می شود:

۱- تقویت پیوند های خانوادگی با سالمندان

• ارتباط عاطفی و حمایتی: سالمندان در خانواده‌ها معمولاً به‌عنوان منابع عاطفی مهم عمل می‌کنند. حضور آنها در زندگی خانواده‌ها به ‌ویژه برای نسل‌های جوان‌تر، می‌تواند به ایجاد احساس امنیت، محبت و حمایت کمک کند. سالمندان معمولاً به‌عنوان افرادی با تجربه و منبع آرامش شناخته می‌شوند که توانایی کمک به دیگر اعضای خانواده را دارند.
• تقویت ارتباطات میان نسلی: حضور سالمندان در خانواده‌ها می‌تواند به تقویت ارتباط میان نسل‌های مختلف کمک کند. این ارتباطات موجب می‌شود تا تجربیات، ارزش‌ها و سنت‌های خانواده به‌طور مستمر از نسلی به نسل دیگر منتقل شود.
• کمک به حفظ هویت خانوادگی و فرهنگی: سالمندان به‌عنوان حاملان سنت‌ها و آداب و رسوم خانوادگی و فرهنگی، نقش بسزایی در انتقال هویت و فرهنگ خانواده ایفا می‌کنند. آنها با روایت داستان‌های گذشته، آموزش آداب و رسوم و حتی آموزش زبان‌ها و هنرهای سنتی، هویت خانوادگی را زنده نگه می‌دارند.

۲- انتقال تجربیات بین نسلی

سالمندان به دلیل تجربه‌های طولانی زندگی، گنجینه‌ای از آموخته‌ها، درس‌ها، چالش‌ها و راه‌حل‌ها دارند که می‌تواند برای نسل‌های جوان‌تر بسیار ارزشمند باشد. انتقال این تجربیات می‌تواند به طرق مختلف انجام شود:

• روایت داستان‌ها و تجربیات زندگی:  یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای انتقال تجربیات بین نسل‌ها، روایت کردن داستان‌ها و تجارب شخصی است. این داستان‌ها ممکن است در مورد دوران جوانی، مشکلات و بحران‌ها، انتخاب‌های بزرگ زندگی یا حتی داستان‌های خانوادگی و تاریخی باشند. این روایت‌ها به نسل‌های جوان‌تر کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری به زندگی نگاه کنند.
• مشاوره و راهنمایی در تصمیم‌گیری‌ها: سالمندان با توجه به تجربیات خود، می‌توانند در تصمیم‌گیری‌های مهم زندگی، مانند انتخاب شغل، ازدواج، تربیت فرزندان و حتی مسائل مالی و بهداشتی به نسل‌های جوان‌تر مشاوره دهند. راهنمایی‌های سالمندان می‌تواند به نسل‌های جوان‌تر کمک کند تا از اشتباهات احتمالی خود جلوگیری کنند و تصمیمات بهتری بگیرند.
• انتقال ارزش‌ها و اصول اخلاقی: سالمندان در خانواده‌ها به‌ عنوان معلمان اخلاق و فرهنگ شناخته می‌شوند. آنها می‌توانند ارزش‌هایی همچون صداقت، شجاعت، مسئولیت‌پذیری و احترام به دیگران را به نسل‌های جوان‌تر انتقال دهند. این ارزش‌ها به‌ویژه در دنیای پیچیده و پرچالش امروز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند.
• آموزش مهارت‌های زندگی:  بسیاری از سالمندان مهارت‌هایی دارند که نسل‌های جدید ممکن است آنها را نادیده بگیرند. از جمله این مهارت‌ها می‌توان به کشاورزی، هنرهای دستی، آشپزی سنتی، تعمیرات خانگی و حتی مهارت‌های اجتماعی و مدیریت زمان اشاره کرد. آموزش این مهارت‌ها می‌تواند به نسل‌های جوان‌تر در زندگی روزمره کمک کند.

۳- نقش سالمند در تربیت و رشد فرزندان و نوه‌ها

سالمندان معمولاً نقش‌های مختلفی در زندگی فرزندان و نوه‌های خود ایفا می‌کنند. حضور سالمندان در فرآیند تربیت نسل‌های جدید می‌تواند به رشد و شکوفایی آنها کمک کند

• نقش در پرورش عاطفی و روانی: بسیاری از سالمندان در پرورش عاطفی نسل‌های جدید نقش مهمی دارند. آنها می‌توانند برای کودکان و نوه‌ها محلی امن و آرامش‌بخش باشند که در آن احساس محبت و حمایت دریافت کنند.
• کمک به تربیت صحیح نسل جدید: سالمندان می‌توانند به فرزندان و نوه‌های خود کمک کنند تا ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی درست را بیاموزند و در مسیر صحیح رشد و توسعه قرار گیرند. برخی از سالمندان می‌توانند حتی به تربیت اخلاقی کودکان کمک کنند و به آنها بیاموزند که چگونه با چالش‌های زندگی روبه‌رو شوند.
• حفظ پیوندهای خانوادگی و اجتماعات:  سالمندان با برگزاری جشن‌ها و مراسم خانوادگی، حضور در جشن‌های تولد، تعطیلات یا دورهمی‌ها می‌توانند پیوندهای خانوادگی را تقویت کنند. این مراسم‌ها فرصتی هستند برای نشان دادن محبت و توجه به نسل‌های جدید، و همچنین فرصتی برای نسل‌های جوان‌تر تا از تجربیات و آموزه‌های سالمندان بهره ببرند.

چالش ها و موانع در انتقال تجربیات بین نسلی

با وجود مزایای فراوان، در بسیاری از جوامع، فرآیند انتقال تجربیات میان سالمندان و نسل‌های جوان‌تر با چالش‌هایی مواجه است:

• عدم توجه نسل‌های جدید به تجربیات سالمندان: در دنیای مدرن، نسل‌های جدید ممکن است به دلیل مشغله‌های زندگی یا به دلیل پیشرفت‌های فناوری، از تجربیات و مشاوره‌های سالمندان غفلت کنند. این امر می‌تواند باعث فاصله‌گیری میان نسل‌ها و کاهش تعاملات میان‌نسلی شود.
• تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی: تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی میان نسل‌ها می‌تواند باعث ایجاد فاصله میان سالمندان و نسل‌های جدید شود. نسل‌های جوان‌تر ممکن است نگاهی متفاوت به مسائل مختلف اجتماعی، اقتصادی یا حتی خانوادگی داشته باشند، که ممکن است انتقال تجربیات و ارزش‌ها را پیچیده کند.
• مشکلات ارتباطی: مشکلات در ارتباط‌گیری سالمندان با نسل‌های جوان‌تر، به‌ویژه به دلیل تفاوت در زبان، تکنولوژی یا شیوه‌های زندگی، می‌تواند انتقال تجربیات را دشوار کند. اگر سالمندان از تکنولوژی‌های جدید مانند تلفن‌های هوشمند یا شبکه‌های اجتماعی استفاده نکنند، ممکن است ارتباطات مؤثری با نسل‌های جدید برقرار نکنند.

راهبردهای تقویت پیوندهای خانوادگی و انتقال تجربیات

• برگزاری جلسات خانوادگی:  جلسات منظم خانوادگی می‌تواند فرصتی برای سالمندان فراهم کند تا تجربیات خود را با دیگر اعضای خانواده به اشتراک بگذارند و به سوالات نسل‌های جدید پاسخ دهند.
• ایجاد فرصت‌های مشترک: برگزاری فعالیت‌های مشترک مانند آشپزی، تماشای فیلم، بازی‌های گروهی یا گردش‌های خانوادگی می‌تواند فرصتی برای تقویت پیوندها و انتقال تجربیات میان سالمندان و نسل‌های جوان‌تر باشد.
• تشویق به شنیدن و احترام به نظرات سالمندان: باید در خانواده‌ها فضایی ایجاد کرد که نسل‌های جوان‌تر به تجربیات و نظرات سالمندان گوش دهند و آنها را ارج بگذارند. این امر می‌تواند باعث تقویت منزلت اجتماعی سالمندان و تقویت روابط خانوادگی شود.

سخن پایانی

سالمندان نقش بسیار مهمی در تقویت پیوندهای خانوادگی و انتقال تجربیات میان نسل‌ها دارند. از آنجایی که آنها گنجینه‌ای از تجربیات و حکمت زندگی هستند، حفظ ارتباطات میان‌نسلی می‌تواند به نسل‌های جدید کمک کند تا زندگی بهتری داشته باشند. خانواده‌ها باید فضایی را ایجاد کنند که سالمندان به راحتی بتوانند تجربیات خود را منتقل کنند و در عین حال از پشتیبانی و محبت نسل‌های جوان‌تر برخوردار شوند. این تعاملات نه تنها به تقویت روابط خانوادگی کمک می‌کند بلکه به رشد و تعالی جامعه نیز می‌انجامد.

موضوع مشارکت اجتماعی سالمندان به عنوان یکی از عوامل کلیدی برای حفظ سلامت جسمی، روانی و اجتماعی این گروه سنی اهمیت ویژه‌ای یافته است. مشارکت اجتماعی سالمندان به معنای حضور فعال و موثر افراد سالمند در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و داوطلبانه است که به حفظ حس ارزشمندی، استقلال و تعلق اجتماعی آن‌ها کمک می‌کند. این مشارکت می‌تواند از طریق عضویت در گروه‌های محلی، شرکت در کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی، فعالیت‌های داوطلبانه و حضور در محافل اجتماعی صورت گیرد.

توسعه مشارکت اجتماعی سالمندان از راهبردهای هدف توانمند سازی سالمندان در سند ملی سالمندان است که سیاست های اجرایی آن : مشارکت سالمندان در سیاستگذاری - برنامه ریزی و اجرای برنامه ها تصمیم‌گیری ها, حمایت از تشکلهای سالمندی, آمایش فضای کسب و کار و فعالیت های داوطلبانه, می باشد.

مشارکت اجتماعی سالمندان می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

1. فعالیت‌های داوطلبانه: سالمندان می‌توانند در فعالیت‌های خیریه، کمک به افراد نیازمند، یا مشارکت در سازمان‌های غیر دولتی به‌عنوان داوطلب حضور یابند.
2. آموزش و یادگیری: برخی از سالمندان به عنوان معلمان، مربیان، یا مشاوران در جوامع آموزشی و فرهنگی مشارکت می‌کنند و یا خود در کلاس‌های آموزشی مختلف شرکت می‌کنند.
3. عضویت در گروه‌های اجتماعی و فرهنگی : سالمندان می‌توانند در باشگاه‌ها، گروه‌های هنری، ورزشی و یا دیگر تجمعات اجتماعی عضو شوند که به آنان فرصت می‌دهد تا با دیگران ارتباط برقرار کنند.
4. مشارکت در تصمیم‌گیری‌های اجتماعی و سیاسی: سالمندان می‌توانند در شوراها، انجمن‌های محلی، یا سازمان‌های اجتماعی حضور داشته و در روند تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند.
5. فعالیت‌های فرهنگی: شرکت در جشن‌ها، نمایش‌ها، یا تئاترها و سایر رویدادهای فرهنگی نیز یکی از انواع مشارکت‌های اجتماعی سالمندان است.
6. حمایت از نسل‌های جوان‌تر : سالمندان می‌توانند تجربه‌های زندگی خود را با نسل‌های جوان‌تر به اشتراک بگذارند و مشاوره و راهنمایی‌های ارزشمندی ارائه دهند.

برای افزایش مشارکت سالمندان در فعالیت‌های اجتماعی، راهکار عملی و سیاست‌گذاری لازم است تا این افراد احساس توانمندی، ارزشمندی و تعلق به جامعه داشته باشند. از جمله راهکارها می توان موارد زیر را عنوان کرد:

1- فضاهای اجتماعی مناسب برای سالمندان:

• مراکز فرهنگی و اجتماعی سالمندان : این مراکز می‌توانند محلی برای برگزاری فعالیت‌های مختلف اجتماعی، هنری، ورزشی و آموزشی باشند. با فراهم کردن امکانات و فضاهای مناسب برای سالمندان، این افراد می‌توانند به راحتی در فعالیت‌ها و گروه‌های اجتماعی شرکت کنند.

• فضاهای عمومی مناسب: فضاهایی همچون پارک‌ها و مراکز خرید باید برای دسترسی راحت‌تر سالمندان طراحی شوند

2-اموزش و ارتقاء مهارت‌های اجتماعی:

• برگزاری کلاس‌های آموزشی : سالمندان می‌توانند در دوره‌های آموزشی برای یادگیری مهارت‌های جدید (مانند زبان‌های خارجی، کامپیوتر و فناوری‌های نوین، یا حتی کلاس‌های هنری) شرکت کنند. این امر می‌تواند حس مفید بودن و تعلق اجتماعی را افزایش دهد.
• برگزاری کارگاه‌های ارتباطی : بسیاری از سالمندان ممکن است در زمینه برقراری ارتباط اجتماعی دچار مشکل شوند. کارگاه‌هایی با هدف ارتقای مهارت‌های ارتباطی می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا راحت‌تر در جامعه مشارکت کنند.

3- ترویج فعالیت‌های داوطلبانه و خدمات اجتماعی:

• حمایت از فعالیت‌های داوطلبانه  طراحی برنامه‌هایی که سالمندان بتوانند در آنها به‌عنوان داوطلب فعال باشند، می‌تواند کمک زیادی به حفظ سلامت روانی آنان کند. این فعالیت‌ها می‌تواند شامل کمک به کودکان، افراد نیازمند، یا محیط زیست باشد.
• ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب : برای برخی از سالمندان، ادامه فعالیت شغلی در قالب کار پاره ‌وقت یا مشاوره می‌تواند جذاب باشد. این فعالیت‌ها باعث می‌شود که سالمندان احساس کنند که هنوز نقش مهمی در جامعه دارند.

4-ارتباط با نسل های جوان تر

• برنامه‌های بین نسلی:  ایجاد فرصت‌های مشارکت بین نسل‌ها می‌تواند ارتباط سالمندان را با نسل‌های جوان‌تر تقویت کند. سالمندان می‌توانند به‌عنوان مشاور یا مربی برای نسل‌های جوان‌تر عمل کنند و تجربیات زندگی خود را منتقل کنند.
• مشارکت در آموزش و پرورش:  سالمندان می‌توانند در مدارس یا برنامه‌های آموزشی به‌عنوان مربی یا راهنما شرکت کنند و این امر هم به نسل‌های جوان و هم به خود سالمندان سود می‌رساند.

5- برنامه های ورزش و تفریحی

• برگزاری کلاس‌های ورزشی ویژه سالمندان: ورزش‌های مناسب برای سالمندان مانند یوگا، پیاده‌روی، یا شنا می‌تواند آنها را به فعالیت‌های گروهی ترغیب کند. این فعالیت‌ها همچنین به افزایش سلامت جسمی و روانی سالمندان کمک می‌کند.

• تورهای فرهنگی و تفریحی : سازمان‌دهی تورهای تفریحی یا بازدیدهای فرهنگی می‌تواند فرصتی برای سالمندان فراهم کند تا با دیگران ارتباط برقرار کنند و از تجربه‌های جدید لذت ببرند

6-حمایت و ایجاد شبکه های حمایتی:

• ایجاد شبکه‌های اجتماعی آنلاین برای سالمندان:: با توجه به پیشرفت فناوری، ایجاد پلتفرم‌های آنلاین مخصوص سالمندان می‌تواند به آنها کمک کند تا با دوستان، خانواده و حتی دیگر سالمندان در سراسر دنیا ارتباط برقرار کنند.
• گروه‌های حمایتی:  ایجاد گروه‌های حمایتی که در آن سالمندان می‌توانند با دیگران تجربیات خود را به اشتراک بگذارند، به آن‌ها کمک می‌کند تا احساس کنند که تنها نیستند.

7- تقویت آگاهی و نگرش‌های اجتماعی:

• تغییر نگرش جامعه نسبت به سالمندان:  در بسیاری از جوامع، سالمندان ممکن است به‌ عنوان گروهی منفک یا کم‌تحرک دیده شوند. ایجاد برنامه‌هایی برای آموزش و افزایش آگاهی عمومی نسبت به ارزش و توانمندی‌های سالمندان می‌تواند کمک کند تا جامعه نگرش مثبت‌تری به این گروه از افراد پیدا کند.
• برگزاری کمپین‌های اطلاع‌رسانی : برگزاری کمپین‌هایی که به معرفی و ترویج مشارکت اجتماعی سالمندان پردازد، می‌تواند دیدگاه‌های جامعه را نسبت به آنها تغییر دهد.

8- حمایت از سالمندان در سیاست‌گذاری

• مشارکت دادن سالمندان در فرآیندهای تصمیم‌گیری:  سالمندان باید در فرآیندهای تصمیم‌گیری اجتماعی و اقتصادی، چه در سطح محلی و چه در سطح ملی، حضور داشته باشند. این امر به آنها حس اهمیت و تعلق به جامعه می‌دهد.
• حمایت قانونی از حقوق سالمندان : تأمین حقوق سالمندان در زمینه‌های مختلف، از جمله دسترسی به خدمات بهداشتی، اجتماعی، و آموزشی، می‌تواند مشارکت آنان را در جامعه تسهیل کند.

9- حمایت از سالمندان در خانواده

• حمایت از خانواده‌ها برای مراقبت از سالمندان:  آموزش به خانواده‌ها در مورد اهمیت حمایت اجتماعی از سالمندان می‌تواند به افزایش مشارکت آنها کمک کند. خانواده‌ها نقش مهمی در تشویق سالمندان به مشارکت دارند.
• ایجاد شبکه‌های اجتماعی محلی:  حمایت از سالمندان در محله‌ها و شهرها از طریق گروه‌های محلی و نهادهای اجتماعی می‌تواند باعث ایجاد ارتباطات اجتماعی پایدارتر شود.

با اجرای این راهکارها و تغییرات فرهنگی، می‌توان مشارکت اجتماعی سالمندان را به‌طور چشمگیری افزایش داد.

سخن پایانی

مشارکت اجتماعی سالمندان کلید سلامت، نشاط و کیفیت زندگی در دوره سالمندی است. با فراهم آوردن فرصت‌های مناسب، حمایت خانواده و جامعه و ایجاد محیطی پویا، می‌توان سالمندان را به حضور فعال و موثر در جامعه تشویق کرد. سرمایه‌گذاری در توسعه و ترویج مشارکت اجتماعی سالمندان نه تنها به بهبود وضعیت آن‌ها کمک می‌کند بلکه به سلامت و پویایی کل جامعه نیز می‌انجامد.

حمایت اجتماعی یک شبکه اجتماعی است که برای افراد، منابع روان شناختی و محسوسی را فراهم می کند تا بتوانند با شرایط استرس زای زندگی و مشکلات روزانه کنار بیایند. به طور معمول حمایت اجتماعی سه نوع دارد: وسیله ای، اطلاعاتی، عاطفی. حمایت اجتماعی در سالمندان باعث می شود که این افراد نسبت به زندگی گرایش و طرز برخورد مثبتی داشته باشند و ابعاد مختلف حمایت اجتماعی به ویژه حمایت احساسی، نقش محافظتی برای سلامت روانی این افراد دارد.

اجزای حمایت اجتماعی:

شبکه اجتماعی:  با تعمیم هویت افراد یا گروه هایی که در دسترس فرد هستند (مانند همسر و فرزندان)  مشخص می شود.

روابط متقابل اجتماعی: با تعیین فراوانی و روابط متقابل اجتماعی بین فرد و سایر اعضای شبکه مشخص می شود.

حمایت اجتماعی ادراک شده: با تعیین ارزیابی های ذهنی فرد در مورد قابل اعتماد بودن شبکه ی اجتماعی، سهولت روابط متقابل با اعضای شبکه، احساس تعلق داشتن به شبکه و احساس صمیمیت با اعضای شبکه تعریف می شود.

حمایت فیزیکی و ابزاری: با تعیین وسایل و سرویس هایی که به وسیله اعضای شبکه اجتماعی برای فرد فراهم می شود، مشخص می گردد.

شبکه های حمایت اجتماعی مرتبط با سالمندان: این شبکه را بر حسب نوع عناصر (منابع) و یا کارگروه های آن به شیوه های مختلفی دسته بندی می کنند. اولین دسته بندی بزرگی که می توان در نظر گرفت تقسیم آن به دو گروه حمایت اجتماعی رسمی و غیررسمی می باشد. سیستم حمایت رسمی همان ساختارهای  دولتی مرتبط با امور رفاهی و بهبود زندگی می باشند و سیستم های غیررسمی به واسطه ی ماهیت فردگرایانه و غیر اداری و این واقعیّت که اعضای این شبکه از میان خویشاوندان، دوستان و همسایگان توسط سالمند انتخاب می شوند، متمایز می گردد.

توسعه اجتماع محور: یکی از روش های توانمند سازی جوامع محلی است که با رویکرد کاهش فقر، مبتنی بر نیازهای محلی، برنامه ریزی و تصمیم سازی شده است.

شهر دوستدار سالمند: شهر دوستدار سالمند به عنوان یک پاسخ مبتنی بر چالش های سالخوردگی جمعیت و افزایش شهرنشینی جامعه تدوین شده است. در این دیدگاه شهر دوستدار سالمند شهری است که در آن سالمندان و مردم عادی هر دو به یک اندازه از حقوق شهروندی برخوردارند و شهر با سالمندان غریبه نیست و استانداردها و کدهای طراحی در مناسب سازی آن رعایت می شود.

ترتیبات زندگی: مبین زندگی سالمند از نظر وضعیت اقامت می باشد. ترتیبات زندگی روابط خانوادگی و غیر خانوادگی است که سالمند با تمام افرادی که با آنان زندگی می کند (هم سکنا است)، دارد.

بازنشستگی: بازنشستگی وضعیتی است که طی آن فرد به دلیل شرایط سنی و سابقه خدمتی خود و بر مبنای قانون بازنشستگی مورد تأیید مراجع صالحیت دار، از فعالیت شغلی رسمی خود بر پایه حقوق و مزایای مشخص کناره گیری می کند. بازنشستگی پدیده ای است که با توسعه اجتماعی ـ صنعتی عصر حاضر دارای اهمیت بیشتر شده است. در قرن اخیر به لحاظ پیشرفت های اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، درمانی و ... هم از میزان مرگ و میر کاسته شده و هم بر طول عمر افراد افزوده شده و امید زندگی را بهبود بخشیده، در نتیجه شمار بازنشستگان و سالمندان در کشورهای مختلف جهان افزایش یافته است.

کیفیت زندگی: تعاریف و استانداردهای متفاوتی برای ارزیابی کیفیت زندگی در جوامع مختلف وجود دارند، که به دلیل تنوع فرهنگی موجود در جوامع مورد ارزیابی است. گروه کیفیت زندگی سازمان بهداشت جهانی، کیفیت زندگی را چنین تعریف می کند: دریافتهای شخصی فرد از جایگاه زندگی اش با توجه به فرهنگ و نظام ارزشی که در آن زندگی می کند، که متأثر از اهداف، انتظارات و استانداردهای مورد نظر فرد است. با توجه به این تعریف، بیشتر متخصصین علوم پزشکی و توانبخشی بر این باورند که کیفیت زندگی مفهومی چند بعدی، پویا و ذهنی است که تحت تأثیر عوامل متعددی هستند.

رضایت از زندگی: ارزیابی مثبت از وضعیت زندگی هر فرد است که در این ارزیابی، علایق فرد در مقابل استاندارها و انتظارات وی قرار می گیرد.

 بهزیستن و احساس خوب بودن: ارزیابی مثبت از زندگی هر فرد در ارتباط با احساسات مثبت و نبود احساسات منفی است که به بستر اجتماعی مرتبط است و بیانگر تعادل بین فرد و محیط است.

معنویت در سالمندی: آنچه در نهاد هر فرد نهفته است، یک بعد اساسی است که معنای زندگی را برای انسان به ارمغان می آورد. معنویت صرفا از طریق انجام اعمال دینی نیست بلکه باید به طور گسترده تر به عنوان رابطه با خدا درک شود، هر چند که خدا یا معنای نهایی زندگی توسط شخص و در ارتباط با افراد دیگر درک می شود.

معناداری زندگی: تعامل بین معیارهای مختلف معنی در زندگی نشان می دهد که داشتن حس انسجام و هدفمندی در زندگی، عاملی برای معناداری در زندگی است.

تعالی سالمندی: تغییر جهت یا ارتقا در فرا چشم انداز فرد، از یک دید مادی گرایانه و منطقی به دنیا، به یک دیدگاه فرامادی و متعالی است که عموما با افزایش رضایت از زندگی همراه می شود.

منزلت و تکریم: منزلت یک مفهوم چند لایه می باشد. منزلت در هویت(احترام و اعتماد به نفس)؛ در حقوق فردی (عدالت و حق انتخاب)؛ خودمحوری و خودکار بودن (داشتن استقلال و کنترل) نمود می یابد. تحقیر شدن، کنار گذاشته شدن از جایگاه های تصمیم گیری، برخورد با فرد مثل یک شی، از مصداق های از بین رفتن منزلت سالمندی است.

دسترسی: توانایی یک سالمند برای دریافت خدمات مبتنی بر سلامت مورد نیاز و موانع دسترسی می تواند جغرافیایی، مالی، سازمانی و اجتماعی باشد. اقدامات مرتبط با پیشبرد دسترسی، متمرکز بر فراهم کردن و بهبود سطح پوشش خدمات سلامت خواهد بود.

مراقب رسمی: افراد حرفه ای و نیمه حرفه ای مانند مددکار اجتماعی، پرستار و پزشک که از افراد سالمند در موقعیتهای مکانی متفاوت مراقبت می کنند.

مراقب غیررسمی: اعضای خانواده و یا خویشاوندان نزدیک که از فرد سالمند در خانه خود سالمند و یا در خانه خود مراقبت می کنند.

سلامت معنوی یکی از ابعاد مهم سلامت انسان است که در کنار سلامت جسمی، روانی و اجتماعی قرار می‌گیرد. و همان‌طور که سلامت جسمی و روانی ضروری است، سلامت معنوی به انسان کمال یافتگی، آرامش، امید، معنا و رضایت درونی می‌دهد.  

هدف اول سند ملی سالمندان، ارتقاء سطح فرهنگی جامعه در خصوص پدیده سالمندی است که با راهبرد استفاده از ظرفیت های رسانه ها در راستای احیا و ارتقای منزلت سالمندان، خواستار اجرای سیاست ترویج معنویت، فرهنگ و سبک زندگی اسلامی ایرانی از سوی دستگاه های عضو است.

همچنین هدف سوم تحت عنوان" حفظ و ارتقا سلامت جسمی، روانی، اجتماعی و معنوی سالمندان" است که با راهبرد های توسعه کمّی و کیفی خدمات سلامت معنوی و معناداری زندگی سالمندان، و راهبرد توسعه وتقویت خدمات نگهداری از سالمندان معنویت در سالمندی، سیاست های فرهنگ سازی و تولید دانش بومی سلامت معنوی در سالمندی با مشارکت فعال همه گروههای مرجع )حوزه و دانشگاه( ، حمایت از خدمات مشاوره ای و آموزشی سلامت معنوی و معناداری زندگی، سیاست ادغام مفاهیم بومی شده سلامت معنوی و معناداری زندگی در مراقبت های بهداشتی، درمانی و توانبخشی سالمندان و سیاست توسعه و حمایت از برنامه های حوزه معنویت و دین داری در سالمندی در صدد دستیابی به سلامت و تعالی سالمندان جامعه می باشد.

سند ملی سالمندان، حمایت از توسعه خدمات اجتماعی، دینی، معنوی، فرهنگی، هنری، ورزشی، تفریحی و سیاحتی سالمندان؛ با ساماندهی و تقویت برنامه ها و فعالیتهای فوق را از طریق: توسعه زیرساخت ها؛ مدلسازی، شبکه سازی و توسعه سمن های ارائه دهنده این خدمات به ویژه خیریه ها و داوطلبان، اطلاع رسانی و تسهیل دسترسی به خدمات مذکور، توسعه و مناسب سازی برنامه ها با رویکرد جامعه محور برای سالمندان، حمایت از رویدا دها، جشنوار ه ها و مسابقات مرتبط و تهیه و تولید محتوا و محصولات تخصصی میسر می داند.

اهمیت سلامت معنوی:

سلامت معنوی تأثیر مستقیمی بر سایر ابعاد سلامت دارد از جمله:

• سلامت روان: باعث کاهش استرس، اضطراب و افسردگی و افزایش احساس رضایت از زندگی.
• سلامت جسم: افراد دارای سلامت معنوی معمولاً سبک زندگی سالم‌تری دارند و حتی در بهبودی از بیماری‌های سخت مقاومت بیشتری نشان می‌دهند.
• تاب‌آوری: به فرد کمک می‌کند تا در برابر طوفان‌های زندگی قوی‌تر بایستد و بحران‌ها را با معنای بیشتری پشت سر بگذارد.
• افزایش کیفیت زندگی: تحقیقات نشان می‌دهد سالمندانی که از سلامت معنوی بالایی برخوردارند، رضایت بیشتری از زندگی گزارش می‌دهند و حتی ممکن است طول عمر بیشتری داشته باشند.

خودمراقبتی معنوی در سالمندان

سلامت معنوی فرایندی است که علاوه بر بهره‌گیری در درمان جسمی بیماران، می‌تواند در درمان روحی و روانی بیماران مفید باشد و از آن بیشتر،  می‌تواند شرایطی را در جامعه پدید آورد که سلامت اجتماعی را نیز افزایش دهد و در نهایت به کمال و تعالی همه‌جانبه انسان و انسانیت کمک کند .بنابراین از آنجا  که سلامت معنوی  یکی از ابعاد مهم سلامت در سالمندان  است ، ارائه‌دهندگان مراقبت‌های بهداشتی باید درک و شناخت درستی از معنویت و چگونگی تأثیر آن بر زندگی افراد مسن داشته باشند. در سالمندان ایرانی با توجه به مذهبی‌بودن جامعه، ارتباط نزدیک با خدا و اعتقادات مذهبی تأثیرات زیادی روی سلامت معنوی آنان می‌گذارد و معمولاً مذهب و معنویت ارتباط نزدیکی با یکدیگر دارند.
خود مراقبتی معنوی کمک می‌کند با خالق هستی آشنایی پدید آید و معنای زندگی را درک شود. موارد ذیل کمک کننده هستند:

در نظر گرفتن زمانی در روز برای عبادت و نیایش

انجام کارهای خیر و عام المنفعه

شرکت کردن در مراسم و مناسک دینی و مذهبی

تلاوت یا شنیدن آیات قرآن

مطالعه متون و ادبیات مذهبی و معنوی

انجام کارهای خیر و عام المنفعه

کمک به نیازمندان

شکرگزاری نعمت‌های الهی